مدیریت ترافیک فضایی؛ تاثیر منظومه‌های ماهواره‌ای بر عملیات نظامی در فضا

با توجه به اینکه بازیگران فضایی در تلاش برای یکپارچه‌سازی رویکرد خود در خصوص مفهوم مدیریت ترافیک فضایی هستند، حوزه نظامی چه نقشی را در این حوزه ایفا خواهد کرد؟

در حال حاضر، مفهوم مدیریت ترافیک فضایی یکی از داغ‌ترین موضوعات در حوزه سیاست‌گذاری فضایی است. در حالی که هنوز تعریفی مورد وفاق از این مفهوم به دست نیامده است، این ضرورت که جامعه بین‌المللی باید در پی یافتن روش‌هایی برای حفاظت از زیرساخت‌های فضایی و همچنین تضمین استفاده ایمن و پایدار از فضای ماورای جو در بلند مدت باشد، بیش از پیش احساس شده است، به ویژه در زمانی که تعداد بازیگران و اشیاء فضایی، هر لحظه در حال افزایش است.

گرچه کارکرد نظام مدیریت ترافیک فضایی اغلب غیرنظامی انگاشته می‌شود، اما آینده چنین نظامی می‌تواند هم بر عملیات نظامی فضایی تاثیرگذار باشد، و هم بر آن دسته عملیات نظامی که از طریق فضا پشتیبانی می‌شوند. بنابراین، ذینفعان حوزه نظامی، می‌بایست چالش‌ها و فرصت‌های مرتبط با مفهوم مدیریت ترافیک نظامی را ارزیابی نمایند و در مباحثات مربوط به آن بیشتر مشارکت فعالانه داشته باشند.

مدیریت ترافیک فضایی چگونه خواهد بود؟

پیدایش منظومه‌های بزرگ ماهواره‌ای که توسط بخش‌های تجاری همانند اسپیس‌اکس پرتاب شده‌اند، در سال‌های اخیر، یک نوع حس فوریت را بوجود آورده که موضوع مدیریت ترافیک فضایی را بیش از پیش در صدر موضوعات در دستور کار سیاست‌گذاران فضایی قرار داده است:

دانلد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا، در ژوئن 2018، به عنوان اولین دولت، سیاست‌گذاری خود را در خصوص مدیریت ترافیک فضایی ترسیم کرد؛

کمیته استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو،[4] در ژوئن 2019، بیست و یک دستورالعمل را در چارچوب سند پایداری بلندمدت فعالیت‌های فضایی به تصویب رساند؛

دولت آلمان، در دوره‌ای که ریاست شورای اتحادیه اروپا را به عهده داشت، پیشنهادی را برای یک رویکرد مشترک اروپایی در خصوص مفهوم مدیریت ترافیک فضایی در نیمه دوم سال 2020 ارائه نمود.

با این وجود، تلاش‌های آکادمیک و فنی در رابطه با مفهوم مدیریت ترافیک فضایی، حداقل به سال 2006 برمی‌گردد، یعنی زمانی که آکادمی بین‌المللی فضا‌نوردی،[5] نتیجه اولین مطالعه خود را در خصوص این مفهوم منتشر کرد. در این مطالعه، مفهوم مدیریت ترافیک فضایی به این گونه تعریف شد:

«مدیریت ترافیک فضایی، مجموعه‌ای از مقررات فنی و نظارتی برای ارتقای دسترسی ایمن به فضا، عملیات در فضا و همچنین برگشتن از فضا به زمین است، به گونه‌ای که عاری از هر گونه تداخل فیزیکی و رادیوفرکانسی باشد».

به طور کلی، مدیریت ترافیک فضایی می‌تواند دربردارنده هرکدام از اجزاء مربوط به فعالیت‌های فضایی باشد، که از هماهنگی برای مانور ماهواره‌ها و تخصیص فرکانس و اسلات گرفته، تا جلوگیری از ایجاد و کاهش پسماندهای فضایی را شامل می شود. پس از انتشار این بررسی توسط آکادمی بین‌المللی فضا‌نوردی، برخی چشم‌ انتظار ظهور یک نظام حقوقی الزام‌آور بین‌المللی مدیریت ترافیک فضایی بودند، مشابه آنچه امروزه در حوزه هوانوردی غیرنظامی، ترافیک هوایی را حاکمیت و کنترل می‌کند. به هر حال، با توجه به کندی فرآیند تصمیم‌گیری و قانون‌سازی‌ در نهادهای مسئول حاکمیت بر استفاده از فضای ماورای جو سازمان ملل متحد، به ویژه در زمانی که ‌ به بن‌بست سیاسی رسیده‌اند، ایجاد یک نظام حقوقی الزام‌آور مدیریت ترافیک فضایی با سازوکارهای موثر اجرایی، در دوره زمانی کوتاه یا میان مدت، امری به شدت غیرواقعی به نظر می‌رسد. به علاوه، یک نظام موثر مدیریت ترافیک فضایی، نمی‌تواند منحصراً بر روی فعالیت‌های فضایی غیرنظامی متمرکز باشد. بر خلاف حوزه هوانوردی، ماموریت‌های غیرنظامی در فضا را نمی‌توان به آسانی از آن دسته ماموریت‌های نظامی متمایز و جدا نمود که در در زمانی واحد و در مداری یکسان، حتی در زمان بحران و منازعات، فعالیت می‌نمایند.

یک مفهوم چند وجهی

مطالعات اخیر این نکته را روشن کرده است که مقررات، تنها بخشی از چندین کارکرد مفهوم مدیریت ترافیک فضایی است. سایر کارکردهای آن شامل نظارت بر ترافیک فضایی و هماهنگی در این خصوص است، که احتمال دارد به صورت مجموعه استانداردهای غیرالزام‌آور و همکاری میان ذینفعان مختلف اجرایی شود. در حقیقت، دستور اجرایی شماره 3 سیاست‌گذاری فضایی ایالات متحده آمریکا، رویکرد الزام‌آوری را تنها در سطح ملی پیش‌بینی کرد که به مسائلی همچون کاهش پسماندهای فضایی می‌پردازد.

با بیان اینکه مدیریت ترافیک فضایی، باید به معنی «برنامه‌ریزی، هماهنگی و همگام‌سازی فعالیت‌ها بر روی مدار برای ارتقای ایمنی،‌ ثبات و پایداری عملیات در محیط فضایی» باشد، این سیاست‌گذاری این نکته را روشن می‌سازد که در سطح جهانی، ایالات متحده آمریکا می‌بایست بر ایجاد بهترین رویه‌ها و هنجارهای رفتاری تمرکز نماید.

از برخی جهات، به نظر می‌رسد که اتحادیه اروپا در جهتی مشابه در حال حرکت است. در سال 2019، سرویس اقدام خارجی اروپا،[6] یک ابتکار دیپلماسی عمومی را با هدف ارتقای شیوه‌های رفتاری پایدار در فضا پیشنهاد کرد. در خصوص نظارت فضایی، اتحادیه اروپا یک مدل حاکمیتی منحصر به فردی را برای سیستم عملیاتی «نظارت و ردیابی فضایی اروپایی»[7] ایجاد کرده است.

کنسرسیومی از دول عضو در همکاری با مرکز ماهواره‌ای اتحادیه اروپا،[8] به جامعه‌ در حال افزایش به بیش از 60 سازمان، خدمات رایگانی همچون تجزیه و تحلیل جلوگیری از برخورد،[9] جداشدن قطعات ماهواره[10] و همچنین ورود مجدد آنها به زمین[11] ارائه می‌کند. امروزه، این سرویس از بیش از 130 ماهواره اروپایی در مقابل خطر برخورد محافظت می‌کند. بر اساس مقررات فضایی اتحادیه اروپا، سیستم فوق‌الذکر در برنامه آگاهی موقعیتی فضایی ادغام می‌شود که به گفته تیری برتون،[12] کمیسیونر اتحادیه اروپا، باید به عنوان پیش‌درآمد نظام مدیریت ترافیک فضایی اروپایی به آن نگریسته شود.

همه مواردی که مطرح شد، این مسئله را خاطر نشان می‌سازد که چیزی که ما آن را در آینده به عنوان مدیریت ترافیک فضایی می‌شناسیم، احتمالا دربردارنده ترکیبی از فعالیت‌ها و برنامه‌های موجود، هنجارهای در حال شکل‌گیری و بهترین رویه‌ها، و همچنین تا حدی مقررات ملی (و یا شاید بین‌المللی) در این خصوص خواهد بود. بر همین اساس، به همه ذینفعان مرتبط با این موضوع (دولت‌ها و بخش صنعتی)، توصیه می‌شود که بر اساس منافع خود، گفتمان خود را در باب موضوع مدیریت ترافیک فضایی شکل دهند.

در حالی که بازیگران نظامی، به نظر نمی‌رسد که علاقه خاصی به چگونگی هماهنگی فعالیت‌های فضایی غیرنظامی و تجاری در آینده داشته باشند، اما این نکته روشن است که آنها به نقش کلیدی خود در حوزه توانایی‌های آگاهی موقعیتی فضایی که سنگ بنای هر شکلی از مدیریت ترافیک فضایی، چه برای مانیتورینگ ترافیک فضایی به صورت کلی و چه برای محک رعایت هنجارها و تعهدات برخواسته از آن می‌باشد، ادامه خواهند داد.

در واقع، در حالیکه دستور اجرایی شماره 3 سیاست‌گذاری فضایی ایالات متحده آمریکا، انتقال برخی از خدمات پایه‌ای مربوط به مدیریت ترافیک فضایی را، همچون جلوگیری از برخورد، در اختیار وزارت بازرگانی[13] قرار داده است، کاتالوگ معتبر اشیاء فضایی (که شامل اشیاء‌ فضایی محرمانه نیز می‌شود)، در اختیار وزارت دفاع،[14] که متصدی شبکه نظارت فضایی ایالات متحده[15] است، باقی خواهد ماند.

به همین ترتیب، چارچوب سیستم نظارت و ردیابی فضایی اروپایی، مبتنی بر تخصص کارکردی دول عضو مشارکت‌کننده است. با توجه به این نکته که برخی از رادارها، تلسکوپ‌ها و لیزرهای اختصاص داده شده به این سیستم، در اختیار نهادهای نظامی هستند و داده‌های حساسی را تولید می‌کنند، کنترل کامل بر روی این حسگرها در اختیار دول عضو باقی خواهد ماند.

ضرورت مشارکت حوزه نظامی

با توجه به این واقعیت که توانایی‌ها و مشارکت حوزه نظامی، برای هر شکلی از مدیریت ترافیک فضایی ضروری خواهد بود، این قضیه معقول می‌نماید که از منظر نظامی این موضوع بررسی شود که چگونه یک محیط تغییریافته می‌تواند عملیات فضایی نظامی و همچنین پشتیبانی فضایی از عملیات نظامی را در آینده تحت تاثیر قرار دهد.

در صورتی که پرتاب‌های بی‌سابقه برنامه‌ریزی‌شده ده‌ها هزار ماهواره در ده سال آینده به واقعیت بپیوندد، داده‌های آگاهی موقعیتی فضایی دقیق‌تری به منظور مدیریت ترافیک و جلوگیری از برخوردهای فاجعه‌بار در مدار مورد نیاز خواهد بود. در حال حاضر، میزان تقرب میان اشیاء فضایی عدد بسیار قابل توجهی است. تنها در سال 2018، بخش نظامی ایالات متحده، حدود 9 میلیون هشدار تقرب[16] را به مالکان و متصدیان ماهواره‌ها ارسال کرده است.

همچنانکه تعداد تقرب میان ماهواره‌ها رو به فزونی است، می‌توان در حوزه فضایی، شاهد تغییر پارادایمی بود که به سوی شفافیت بیشتر سوق پیدا می‌کند. اخیراً دولت ایالات متحده آمریکا، ارائه پارامترهای مداری در خصوص اشیای فضایی که سابقاً به صورت محرمانه طبقه‌بندی می‌شدند را از طریق کاتالوگ عمومی که در پایگاه اینترنتی www.space-track.org ارائه می شوند، آغاز کرده است. با این وجود، کارشناسان حوزه آگاهی موقعیتی فضایی بر این اعتقاد هستند که ارائه داده درباره حدود 500 شیء فضایی به دلایل امنیت ملی محدود شده است.

در سال‌های پیش رو، این احتمال می‌رود که به خاطر امنیت پروازها، انگیزه‌ها برای شفاف‌سازی بیشتر داده‌ها افزایش یابد و از حالت محرمانه خارج شود. افزون بر اینها، این مسئله مشکل به نظر می‌رسد که بدون در نظر گرفتن افزایش خطر برخورد، بتوان برخی اشیاء فضایی را پنهان کرد، به ویژه زمانی که مدار مورد نظر بیش از حد متراکم شده باشد. بنابراین، متصدیان ماهواره‌های نظامی می‌بایست رویکردهای جدیدی را در خصوص شفافیت و امنیت ملی در قبال به اشتراک‌گذاری داده‌های آگاهی موقعیتی فضایی به کار گیرند.

به هر میزان که کشورها و حتی بخش تجاری، قابلیت‌ حسگرهای خود را توسعه بخشند، این احتمال افزایش خواهد یافت که این داده‌ها، شاید ماورای کنترل کشورها، در جاهای دیگری نیز قابل دسترس باشد. امروزه، حتی اخترشناسان آماتور نیز برای ردیابی مسیر بسیاری از ماهواره‌های محرمانه با کمترین مشکل روبرو می‌شوند، بنابراین، در شناسایی این گونه اشیا، دشمنان بالقوه مشکلی نخواهند داشت.

با این حال،‌ اگر سازمان‌های نظامی غربی، انتشار اطلاعات دقیق و به موقع مداری را در خصوص ماهواره‌های شناسایی آغاز کنند، این امر به مخاطبان گسترده‌تری این اجازه را خواهد داد که به قابلیت‌های اینگونه ماهواره‌ها، رویه‌های عملیاتی آنها و اهداف ماموریتشان آگاهی یابند. در رویکرد آنها نسبت به آگاهی موقعیتی فضایی، این سازمان‌های نظامی می‌بایست تعادلی میان دو موضوع ارتقای ایمنی فضایی و حفاظت از منافع امنیتی مشروع خود ایجاد کنند که به عنوان نمونه، این موضوع می‌تواند در کیفیت و دقت زمانی ارائه داده برای برخی اشیاء‌ فضایی تاثیرگذار باشد.

مدنظر قرار دادن چالش‌ها و فرصت‌های مدیریت ترافیک فضایی

استانداردها و نُرم‌های مدیریت ترافیک فضایی می‌تواند حوزه‌ دیگری باشد که در آن متصدیان نظامی غربی نیاز خواهند داشت تا رویکردی هوشمندانه‌تر اتخاذ نمایند، حتی اگر نظام آتی مدیریت ترافیک فضایی، آزادی‌ عمل بیشتری را به فعالیت‌های نظامی فضایی اعطا نماید. در یک محیط مداری متراکم، به ویژه مدار پایین زمین، ماهواره‌های تجاری ممکن است بیشتر در معرض و در مسیر ماهواره‌های نظامی قرار گیرند.

عملیاتی‌سازی و حفظ منظومه‌های ماهواره‌ای بزرگ، مستلزم پرتاب‌های بسیار بیشتر و همچنین مانورهای متناوب افزایش ارتفاع مداری و ورود مجدد به جو زمین خواهد بود که از منطقه مدار پایین زمین عبور خواهد کرد، یعنی جایی که عمدتا بوسیله ماهواره‌های شناسایی و سایر ماهواره‌های با ماموریت امنیت ملی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

متصدیان ماهواره‌های نظامی، نیاز خواهند داشت تا به دقت این موضوع را تجزیه و تحلیل نمایند که افزایش ترافیک، چه تبعاتی را برای عملیات نظامی فضایی و همچنین عملیاتی که از فضا پشتیبانی می‌شوند، خواهد داشت. برای مثال، می‌توان چنین حالتی را تصور نمود که ممکن است ارائه اطلاعات جغرافیایی از یک منطقه بحرانی، به دلیل آنکه ماهواره شناسایی مجبور است مانورهای خود را با متصدیان منظومه‌های ماهواره‌ای بزرگ تجاری هماهنگ سازد و مانور جلوگیری از برخورد را اجرا نماید، با تاخیر مواجه شود و در اولویت‌بندی خود، مسئله ایمنی را بر اهداف عملیاتی ترجیح دهد. نهادهای امنیت ملی، چاره‌ای جز لحاظ چنین تاخیرهای احتمالی در محاسباتشان نخواهند داشت.

گرچه ظهور نُرم‌ها و رویه‌های مدیریت ترافیک فضایی می‌تواند موانع جدیدی را بر سر راه عملیات نظامی قرار دهد، در عین حال مزایای زیادی از ایجاد این چنین قواعدی عاید حوزه فضایی خواهد شد. به محض ایجاد این قواعد، در صورتی که داده‌های آگاهی موقعیتی فضایی در دسترس قرار گیرد، راستی آزمایی در خصوص پیروی از نُرم‌های رفتاری و عملیاتی در موارد تقرب میان اشیاء ‌فضایی، می‌تواند به سادگی انجام پذیرد. نتیجتاً، هر گونه نشانی از عدم پیروی از نُرم‌ها، به تشخیص رفتار احتمالی خصمانه در مدار کمک خواهد کرد.

علیرغم پیشرفت‌های اندکی که در سال‌های اخیر در خصوص هنجارهای مربوط به رفتار مسئولانه در فضا در عرصه بین‌المللی عاید شده است، نهادهای نظامی می‌بایست برای چنین هنجارهایی تلاش نمایند. به ویژه گروه‌های نظامی غربی، می‌توانند تجارب عملیاتی دیرینه خود را بر روی میز بیاورند که از آن طریق بتوان بهترین رویه را برای نقطه شروع توسعه چنین هنجارهایی به دست آورد.

گرچه بسیاری از ویژگی‌ها و خصیصه‌های نظام آتی مدیریت ترافیک فضایی مبهم است، اکنون زمان خوبی است تا که همه ذینفعان، از جمله بخش نظامی، چالش‌ها و فرصت‌های مرتبط با سناریوهای مختلف را در خصوص آنکه چگونه چنین نظامی عمل خواهد کرد، تجزیه و تحلیل نمایند. این اقدام به آنها این اجازه را خواهد داد تا که پیشاپیش خود را برای توسعه‌های آینده آماده سازند و آنها را قادر خواهد ساخت که به صورت نزدیکتر در مذاکرات مرتبط با موضوع شرکت نمایند، یعنی جایی که منافع آنها تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.